Και πώς ήταν ο βυζαντινός ιππόδρομος;

Φωνές, αγωνία, συνθήματα, πανηγυρισμοί, καυγάδες. Θα μπορούσε να είναι σκηνικό στην Allianz Arena πέρσι το καλοκαίρι, στο ΣΕΦ την προηγούμενη εβδομάδα ή στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης αρκετούς αιώνες πριν.

Βυζαντινός αυτοκράτορας παρακολουθεί στον Ιππόδρομο. Πηγή: Ι.Μ.Ε.

Οι αγώνες μονομάχων και, γενικά, τα άγρια δημόσια θεάματα της αυτοκρατορικής Ρώμης δεν ταίριαζαν στην εικόνα της χριστιανικής Κωνσταντινούπολης. Ωστόσο, ο όρος «άρτος και θεάματα» έπρεπε να βρει χώρο και στο Βυζάντιο, με σκοπό ένα ήρεμο και επαναπαυμένο πλήθος. Και αν για το πρώτο σκέλος η λύση δόθηκε από τον Αυτοκράτορα και την Εκκλησία με το μοίρασμα ψωμιού, λαχανικών και  ψαριών στους φτωχούς κατά την διάρκεια γιορτών, το δεύτερο σκέλος το ανέλαβε ο ιππόδρομος. Η Εκκλησία μπορεί να τον αντιμετώπιζε ιδιαίτερα εχθρικά (όπως και το θέατρο), όμως κατά τ’ άλλα ήταν μία από τις λίγες κοινωνικές εκφάνσεις στο Βυζάντιο, που δεν γνώριζαν κοινωνικές τάξεις και διαχωρισμούς. Τον λάτρευε και η αυτοκρατορική οικογένεια και ο λαός. Οι φανατικοί των αρματοδρομιών ήξεραν τα πάντα για το αγαπημένο τους άλογο: καταγωγή, ηλικία, όνομα, στάβλο. Έκαναν προβλέψεις: ποιος αρματοδρόμος, από ποια αφετηρία και με ποιο άλογο θα κέρδιζε. Οι πιο παθιασμένοι συνέβαινε να περνούν τη νύχτα στις κερκίδες για να εξασφαλίσουν την καλύτερη θέση για την επόμενη ημέρα.

 

Χρυσός σόλιδος με τον Κωνσταντίνο Ε'. Πηγή: Βικιπαίδεια

Ο εκάστοτε βυζαντινός αυτοκράτορας συνήθως σύχναζε στον ιππόδρομο της πρωτεύουσας, άλλωστε βρισκόταν δίπλα από το παλάτι του. Μαζί με την συνοδεία του έπαιρναν θέση στο θεωρείο της σκεπαστής κερκίδας, στο «Κάθισμα». Κάποιοι αυτοκράτορες δήλωναν λίγο πιο έμπρακτα την αγάπη τους για τις αρματοδρομίες όπως ο Κωνσταντίνος Ε’ που άλλαξε την διακόσμηση στο Μίλιον (αψίδα στην Κωνσταντινούπολη). Αφαίρεσε τις παραστάσεις από Οικουμενικές Συνόδους για να προσθέσει εικόνες του αγαπημένου του αρματοδρόμου. Η όλη διαδικασία των αγώνων ήταν συνδεδεμένη με τον αυτοκράτορα. Συνήθως, ξεκινούσε με τον μονάρχη να κάνει τον σταυρό του και ολοκληρωνόταν με το νικητή να εναποθέτει τον θρίαμβο στα πόδια του.

Τμήμα του ρωμαϊκού Μεγάλου Ιπποδρόμου σήμερα. Πηγή:romeingreek

Πώς όμως ήταν αυτός ο περίφημος βυζαντινός ιππόδρομος; Επρόκειτο ουσιαστικά για μια νέα εκδοχή του ρωμαϊκού Μεγάλου Ιπποδρόμου αλλά με μικρότερο μήκος και μεγαλύτερο φάρδος. Με μέγεθος 400 επί 200 μέτρα χωρούσε 100.000 θεατές και ο στίβος του ήταν σε σχήμα U. Και πώς περνούσε μια μέρα αγώνων; Πριν την έναρξη των αρματοδρομιών παρουσιάζονταν διάφορες εκδηλώσεις όπως πάλη ( ακόμα και με άγρια ζώα),  ταχυδακτυλουργικά κόλπα, σχοινοβασίες, τραγούδι και χορός. Την ίδια ώρα οι αρματοδρόμοι προετοιμάζονταν, μεταξύ άλλων φορώντας δερμάτινα προστατευτικά (συνήθως σε μηρούς, στήθος, κεφάλι). Ακολουθούσε η κλήρωση που καθόριζε από ποια από τις 12 πύλες θα ξεκινούσαν. Την  εκκίνηση του αγώνα σηματοδοτούσε ένα λευκό ύφασμα που έριχνε κάθε φορά κάποιος πλούσιος χορηγός. Κάθε αγώνας διαρκούσε σχεδόν 15 λεπτά, χωριζόταν σε 7 γύρους και σ’ αυτόν συμμετείχαν 2 αρματοδρόμοι κάθε ομάδας. Στόχος των αθλητών ήταν η, μέσω των κατάλληλων συμμαχιών, αποδυνάμωση του αρματοδρόμου της πρώτης θέσης με το χτύπημα του άρματός του. Το σκορ αναγραφόταν σε έναν κινητό πίνακα. Στα μισά της ημέρας ήταν ώρα για διάλλειμα: φαγητό, ποτό και show! Και όταν ξανάρχιζαν οι αγώνες ίσως έφταναν και τους 24 κάθε μέρα.

  

Ο Ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης. Πηγή: maxmag.gr

Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των βυζαντινών ιπποδρομιών ήταν το diversium που έδινε την δυνατότητα στο νικητή των πρωινών αγώνων να προκαλέσει το απόγευμα σε ρεβάνς τους ηττημένους. Σ’ αυτή τη φάση οι ομάδες αντάλλασσαν άρματα και άλογα ώστε να αποδείξει ο πρωινός θριαμβευτής πως η νίκη του βασιζόταν στην δική του δεξιοτεχνία και όχι στους ίππους.  Στο τέλος της διαδικασίας ο νικητής δεχόταν από τον αυτοκράτορα το έπαθλο, μια χρυσή σφραγίδα, έναν χιτώνα, ένα κράνος και μια μεταξωτή ζώνη. Η νίκη ήταν ικανή να τον οδηγήσει σε μεγαλύτερη ομάδα, μεγαλύτερα έσοδα και, φυσικά, μεγαλύτερη φήμη. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Κωνσταντίνου, του αρματοδρόμου-κατόχου ρεκόρ νικών (25 πρωινές-21 απογευματινές). Βέβαια, στα αγωνίσματα υπήρχε διαχωρισμός με βάση την ηλικία των αρματοδρόμων. Έτσι διαγωνίζονταν ξεχωριστά τα αγόρια κάτω των 17 ετών, εκείνα από 17 ως 20 και οι ενήλικες.

Πηγή: vizantinaistorika

Ο Ιππόδρομος, όμως, ήταν κάτι παραπάνω από απλώς αγώνες αρματοδρομίας. Ήταν βαθύτερα συνδεδεμένος με την κοινωνία της Κωνσταντινούπολης. Οι ομάδες, οι λεγόμενοι «Δήμοι», και το ίδιο το οικοδόμημα έπαιξαν έναν ιδιαίτερο ρόλο στην βυζαντινή ιστορία, που αξίζει μια δική του συζήτηση.

Οι ομάδες, οι λεγόμενοι «δήμοι», ήταν αρχικά 4: οι Κόκκινοι, οι Λευκοί, οι Βένετοι (γαλάζιοι) και οι πράσινοι. Τα χρώματά τους συμβόλιζαν τον ήλιο, τον αέρα, το νερό και τη γη αντίστοιχα. Σιγά-σιγά, όμως, οι πράσινοι απορρόφησαν τους Κόκκινους και οι γαλάζιοι τους άσπρους με αποτέλεσμα να κυριαρχήσουν δύο Δήμοι: οι Πράσινοι και οι Βένετοι. Μπορεί ανάμεσά τους να μην υπήρχαν ουσιαστικές πολιτικές, ταξικές ή θρησκευτικές διαφορές και να μην εξέφραζαν συγκεκριμένα πολιτικοκοινωνικά αιτήματα αλλά ήταν στενά συνδεδεμένοι με βίαια επεισόδια και μεγάλες αναταραχές. Η βία κλιμακώθηκε την περίοδο βασιλείας του Αναστασίου ( 491-518) και είχε όλο και περισσότερο ως κέντρο της τον Ιππόδρομο. Οι ομάδες κρούσης των δύο δήμων, οι «Στασιαστές», επιδίδονταν συχνά σε μεταξύ τους συγκρούσεις τις οποίες πολλές φορές ακολουθούσαν πυρπολήσεις ως και εντελώς αναίτιες δολοφονίες. Οι τραμπούκοι του ιπποδρόμου φαίνεται πως είχαν απόλυτη ελευθερία, ειδικά κατά τον 6^ο αιώνα, να ληστεύουν, εκβιάζουν, βιάζουν, δολοφονούν. Εξαιτίας του φόβου οι υπόλοιποι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης κινούνταν διστακτικά στην πόλη μόλις σκοτείνιαζε και οι αξιωματούχοι έκαναν πως δεν έβλεπαν όσα έβλεπαν. Ακόμα και τις λίγες φορές που κάποιο μέλος των φατριών οδηγούταν σε δικαστήριο οι αποφάσεις (και πάλι υπό το κράτος φόβου) ήταν κυρίως αθωωτικές.

Απεικόνιση κερκίδων που καταλάμβαναν οι Δήμοι απέναντι από τον αυτοκράτορα. Πηγή:vizantinaistorika

Οι Πράσινοι και οι Βένετοι συνδέονται με ιστορικές ταραχές της βυζαντινής περιόδου όπως ο μεγάλος διωγμός στην Αντιόχεια το 507 και η Στάση του Νίκα στην Κωνσταντινούπολη το 532 που λέγεται πως άφησε πίσω της 30.000 νεκρούς και στάχτη το κέντρο της πόλης. Σε κάποιες εξαιρετικές περιπτώσεις μπορεί οι δήμοι να συμφιλιώνονταν, έστω και για λίγο, όπως στην καταστροφή της Αντιόχειας από σεισμό το 526, που άφησε πίσω του 250.000 θύματα.

Κατά την Μέση Βυζαντινή Περίοδο (7^ος-11^ος αι.) η ζωή απέκτησε έναν πιο ιδιωτικό χαρακτήρα που έκανε σπανιότατες εκφάνσεις της κοινωνικότητας όπως π.χ. το θέατρο. Τότε ο Ιππόδρομος επέζησε μόνο στην πρωτεύουσα και λειτουργούσε λίγες μέρες τον χρόνο. Ακόμα και έτσι, όμως, βρισκόταν στο κέντρο των εξελίξεων της αυτοκρατορίας. Για παράδειγμα, τη δεκαετία του 760 και ενώ η κόντρα για την σημασία των εικόνων στην χριστιανική λατρεία βρισκόταν στο αποκορύφωμά της, μέρος του λαού της Κωνσταντινούπολης φτύνει εικονόφιλους στον Ιππόδρομο όπου και είχαν οδηγηθεί. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1114, οι δήμιοι έριξαν στην πυρά τον ηγέτη αιρετικών της Κωνσταντινούπολης, μοναχό Βασίλειο. Η φωτιά είχε ανάψει (πού αλλού;) στον Ιππόδρομο.

Απεικόνιση της εισόδου του Ιπποδρόμου. Πηγή: vizantinaistorika

  Σήμερα, αυτό το οικοδόμημα ταυτίζεται, κυρίως, με τον μεγάλο κενό χώρο του Σουλτάν Μεχμέτ Μειστάνι. Οι Οθωμανοί δεν ενδιαφέρονταν για αρματοδρομίες και παρόμοια θεάματα και έτσι ο Ιππόδρομος λεηλατήθηκε αλλά δεν χτίστηκε κάτι άλλο στη θέση του. Από τα έργα τέχνης που βρίσκονταν στο κέντρο του στίβου έχουν διασωθεί μόλις τρία. Ωστόσο, εξαιτίας της βενετικής λεηλασίας του 13^ου αιώνα έφτασαν ως το σήμερα και κάποια άλλα σημαντικά δείγματα βυζαντινής τέχνης που κοσμούσαν τον Ιππόδρομο. Τα τέσσερα εντυπωσιακά χάλκινα άλογα που τότε κοσμούσαν την βόρεια πλευρά πάνω από τον στίβο, πλέον βρίσκονται στον Άγιο Μάρκο της Βενετίας.

Οι 4 ίπποι που σήμερα βρίσκονται στην Βενετία. Πηγή: lifo.gr

Ίσως το οικοδόμημα που έχει αλλάξει όνομα ή οι ίπποι που έχουν αλλάξει σπίτι να μπορούν ακόμα να μας θυμίζουν, εκτός από την αιώνια ομορφιά της τέχνης, πως και αιώνες πριν οι άνθρωποι παθιάζονταν, τραγουδούσαν, καυγάδιζαν για το ποιος υποστηρίζει την καλύτερη ομάδα, ποιο χρώμα θα νικήσει, έκαναν θεό το νικητή, έβλεπαν ως κόκκινο πανί τον αντίπαλο και αντιμετώπιζαν, συνειδητά ή μη, μια αθλητική συγκυρία ως αφορμή ή μέσο για να εκφράσουν συναισθήματα και ένστικτα, ως έναν τρόπο για να ανήκουν κάπου, να χρωματίσουν την ταυτότητά τους. 

Dicri 

Πληροφορίες από:

• All about history, «Βυζαντινή Αυτοκρατορία», τ.34
• Cyril Mango, Βυζάντιο, η αυτοκρατορία της νέας Ρώμης
• Γρυντάκης, Δάλκος, Χόρτης Άγ., Χόρτης Έκ., Η άγνωστη πλευρά του Βυζαντίου, Ιστορικά παράδοξα

 

 Δείτε παρόμοια άρθρα εδώ